Tổng quan tài liệu Literature review: Bạn có làm sai bước nào không?
Quy trình 09 bước giúp bạn đánh giá quy trình của mình.
Bài viết này mình giới thiệu một bài báo rất hay…nhưng cũng không thực tế lắm khi nói về làm tổng quan tài liệu Literature Review.
Bài báo "An Interactive Model for Facilitating Development of Literature Reviews" của Combs, Bustamante, & Onwuegbuzie (2010).
Bài báo này giới thiệu mô hình Interactive Literature Review Process (ILRP) – một quy trình giúp bạn làm tổng quan tài liệu không còn đơn độc, mà là hành trình học tập qua tương tác, phản tư và khám phá cá nhân.
ILRP được xây dựng dựa trên ba nền tảng lý thuyết quan trọng:
1. Lý thuyết phát triển xã hội của Vygotsky (1978) – Theory of social development – Nhấn mạnh rằng học tập diễn ra tốt nhất thông qua tương tác xã hội, thay vì chỉ học một cách đơn độc.
2. Mô hình tìm kiếm thông tin của Kuhlthau (2004) – Information Search Process (ISP) Model – Giúp người nghiên cứu định hướng quá trình tìm kiếm tài liệu một cách có hệ thống.
3. Khung phản hồi nghiên cứu của Onwuegbuzie et al. (2008) – Debriefing Framework – Hỗ trợ nghiên cứu sinh phản tư (reflection) và đánh giá quá trình tổng quan tài liệu.
Theo bài báo, quá trình tổng quan tài liệu không nên là một quá trình tuyến tính hay đơn độc, mà cần có sự tương tác, phản hồi và hướng dẫn từ những người có kinh nghiệm (giảng viên hướng dẫn, cố vấn nghiên cứu, đồng nghiệp).
ILRP đề xuất 9 bước quan trọng trong quá trình tổng quan tài liệu:
Khám phá hệ thống niềm tin (Exploring Belief Systems) – Xác định quan điểm và triết lý nghiên cứu cá nhân.
Khởi động quá trình tổng quan tài liệu (Initiating the Literature Review Process) – Tìm kiếm tài liệu và xây dựng chiến lược nghiên cứu.
Chọn chủ đề (Selecting a Topic) – Xác định phạm vi nghiên cứu, định hình câu hỏi nghiên cứu.
Khám phá tài liệu & xác định chủ đề (Exploring the Literature: Identifying Themes) – Phân tích xu hướng, trường phái lý thuyết và khoảng trống nghiên cứu.
Hình thành trọng tâm & lọc chủ đề (Formulating a Focus: Selecting/Deselecting Themes) – Xây dựng hệ thống chủ đề cốt lõi cho bài tổng quan.
Phân tích, diễn giải & tích hợp tài liệu (Analyzing/Interpreting/Integrating Literature) – Đánh giá chất lượng tài liệu và kết nối các nghiên cứu.
Kết thúc quá trình tìm kiếm tài liệu (Closing the Literature Search: Reaching Saturation) – Đảm bảo tài liệu đã được tổng hợp đầy đủ và không còn khoảng trống lớn.
Viết bài tổng quan tài liệu (Writing the Literature Review) – Trình bày bài viết một cách logic, chặt chẽ.
Đánh giá sản phẩm và quá trình (Evaluating the Process and Product) – Sử dụng tiêu chí đánh giá chất lượng bài tổng quan.
Điểm đặc biệt của ILRP là quá trình này không tuyến tính. Người nghiên cứu có thể quay lại các bước trước để đánh giá, điều chỉnh và bổ sung thông tin khi cần thiết.
Góc nhìn cá nhân: Dù ILRP đưa ra một khung lý thuyết chặt chẽ cho việc tổng quan tài liệu, mình nhận thấy mô hình này gặp nhiều hạn chế khi áp dụng vào thực tế.
Sự hướng dẫn từ cố vấn nghiên cứu: Liệu có đủ "interactive coaching"?
ILRP nhấn mạnh tầm quan trọng của mentor trong quá trình tổng quan tài liệu, nhưng thực tế, giảng viên hướng dẫn, giáo sư dạy phương pháp nghiên cứu, hay giáo sư chủ nhiệm đề tài hiếm khi tham gia sâu vào quá trình này. Họ thường chỉ:
Đưa ra định hướng chung
Góp ý khi có bản nháp
Hỗ trợ ở một số giai đoạn nhất định
Việc kỳ vọng tương tác thường xuyên với cố vấn để có "interactive coaching" xuyên suốt quá trình nghiên cứu là không thực tế đối với hầu hết nghiên cứu sinh.
Thiếu hướng dẫn về quản lý tài liệu và ghi chú hiệu quả
Một lỗ hổng quan trọng của ILRP là không đề cập đến việc ghi chú (taking notes), tổ chức (managing), và hệ thống hóa tài liệu (organizing) một cách hiệu quả. Đây là một trong những thách thức lớn nhất của nghiên cứu sinh, đặc biệt khi:
Khối lượng tài liệu ngày càng lớn và đa dạng
Không có chiến lược tổ chức hợp lý, dễ dẫn đến mất kiểm soát thông tin
Tìm kiếm tài liệu không hiệu quả, dẫn đến trùng lặp hoặc bỏ sót nguồn quan trọng
Trong khảo sát mình thực hiện với các nghiên cứu sinh năm ngoái, quản lý tài liệu và ghi chú hiệu quả là một trong hai thách thức lớn nhất khi làm nghiên cứu.
ILRP có thực sự phù hợp với người tự học?
Bài báo cho rằng ILRP có thể áp dụng cho người tự học, nhưng thực tế người mới bắt đầu nghiên cứu thường gặp hàng loạt rào cản:
Rào cản nhận thức: Chưa thành thạo cách phân tích, tổng hợp tài liệu thay vì chỉ tóm tắt.
Rào cản phương pháp luận: Thiếu kỹ năng đánh giá độ tin cậy của tài liệu, phân loại chủ đề.
Rào cản kỹ thuật: Sử dụng Zotero, NVivo, MAXQDA... có thể là thách thức với người chưa có kinh nghiệm.
Rào cản tâm lý: Lượng tài liệu khổng lồ có thể khiến nghiên cứu sinh căng thẳng, lo lắng và mất phương hướng.
Vậy nên, nếu không có người hướng dẫn hay một hệ thống hỗ trợ, ILRP có thể trở nên quá tải và khó áp dụng với những ai chưa có kinh nghiệm nghiên cứu sâu.
Kết luận:
ILRP cung cấp một khung lý thuyết chặt chẽ và có hệ thống, giúp nghiên cứu sinh có hướng dẫn cụ thể khi tiếp cận tài liệu.
Tuy nhiên, khả năng ứng dụng thực tế còn nhiều hạn chế, đặc biệt khi thiếu mentor, thiếu công cụ quản lý tài liệu, và chưa tính đến những rào cản thực tế mà nghiên cứu sinh gặp phải.
Đừng chỉ tuân theo ILRP một cách máy móc. Hãy linh hoạt áp dụng mô hình này theo cách phù hợp với hoàn cảnh cá nhân.
Mình tham gia rất nhiều dự án nghiên cứu, cả trong nước và quốc tế. Nhưng thú thật là, hiếm có giáo sư nào của mình tham gia sâu vào quá trình làm literature review. Họ thường bận rộn, và vai trò của họ chủ yếu là định hướng hoặc góp ý khi mình đã có bản nháp.
Mình học cách làm tổng quan tài liệu không phải từ lớp học hay giáo trình, mà là từ thực hành, sai rồi sửa, học hỏi mỗi ngày từ bạn bè, từ chính mình. Mình từng in in hàng trăm bài, viết hàng chục bản nháp, loay hoay với Zotero rồi chuyển sang MAXQDA. Mỗi lần tổng hợp tài liệu, là một lần tôi hiểu rõ hơn về chính tư duy nghiên cứu của mình, phát triển kĩ năng, và xây dựng cho mình một quy trình hiệu quả nhất.
Và bạn cũng có thể như thế.
Đừng sợ sai. Đừng chờ ai chỉ hết từng bước. Hãy bắt đầu – và kiên trì. Nếu bạn muốn đi nhanh hơn và đúng hướng ngay từ đầu, hãy tìm cho mình một Research Mentor có kinh nghiệm, người có thể hướng dẫn bạn vượt qua những khó khăn thực tế trong tổng quan tài liệu và nghiên cứu. Mentor không nhất thiết phải là giáo sư, có thể là đồng nghiệp, bạn bè, hay bất kỳ ai đi trước có kinh nghiệm để giúp bạn học nhanh hơn và hiệu quả hơn.