Phân biệt Theory, Model, Framework, và Approach

Để sử dụng đúng và chuẩn trong nghiên cứu khoa học.

Hôm trước có một chị bộc bạch với mình là dù được thầy hướng dẫn giải thích rồi, nhưng chị vẫn không thể phân biệt được sự khác nhau giữa mô hình (model) và khung lý thuyết (theoretical framework), và cách áp dụng trong bài. Dù chị đã cố gắng tìm bài viết có liên quan và đọc thêm nhưng mất mấy tháng trời vẫn không thể hiểu được một cách rõ ràng và tường tận.

Mình nhận ra đây là một vấn đề dễ gây nhầm lẫn và vô cùng quan trọng trong nghiên cứu. Bài viết này phân biệt sự khác nhau và mối quan hệ giữa Theory_lý thuyết, Model_mô hình, Framework_khung lý thuyết, và Approach_cách tiếp cận, đồng thời cung cấp những gợi ý thực tế để sử dụng chúng một cách hiệu quả trong nghiên cứu.

1. Theory (Lý thuyết)

Lý thuyết là tập hợp các khái niệm, định nghĩa và nguyên lý được xây dựng một cách có hệ thống dựa trên các giá trị đặc điểm lịch sử, văn hóa, xã hội giúp giải thích hoặc dự đoán một hiện tượng. Lý thuyết đóng vai trò làm nền tảng để xây dựng giả thuyết và hướng dẫn các nghiên cứu tiếp theo. Lý thuyết thường có phạm vi rộng và có thể áp dụng chung cho nhiều bối cảnh.

Ví dụ: Push-Pull Theory của Everett Lee (1966). Lý thuyết này giải thích lý do tại sao một cá nhân rời bỏ quê hương để đến một quốc gia khác dựa theo Push/Pull factors.

Lưu ý: Nêu rõ cách theories làm cơ sở cho lý do nghiên cứu_Research gaps của bạn và kết nối với hiện tượng bạn đang nghiên cứu.

2. Model (Mô hình)

Mô hình minh họa mối quan hệ giữa các yếu tố và khái niệm, thường dưới dạng biểu đồ hoặc sơ đồ. Mô hình cụ thể hơn lý thuyết và thường áp dụng các nguyên tắc lý thuyết để giải thích hoặc dự đoán hiện tượng trong một bối cảnh cụ thể.

Ví dụ: Acculturation and Coping Strategies Model của Berry (1997). Mô hình này giải thích nhiều yếu tố khác nhau ảnh hưởng cách sinh viên quốc tế thích nghi với nền văn hóa mới.

Lưu ý: Xem xét cách mô hình bạn chọn chuyển đổi các khái niệm lý thuyết thành một cấu trúc cụ thể và giải thích khả năng kiểm chứng và ứng dụng trong nghiên cứu của bạn.

3. Framework (Khung lý thuyết)

Framework là một cấu trúc khái niệm rộng hơn, kết hợp nhiều lý thuyết, mô hình, hoặc khái niệm chính để cung cấp một cách tiếp cận toàn diện nhằm phân tích và giải quyết vấn đề nghiên cứu. Nó đóng vai trò là định hướng hoặc cấu trúc để tổ chức và diễn giải dữ liệu.

Ví dụ: Framework trong bài (Link ở comment) được phát triển dựa trên AMO theory và Personality-Fit Theory. Framework này được sử dụng để nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu suất cá nhân trong một tổ chức, tích hợp các đặc điểm về động lực, môi trường và cá nhân.

Lưu ý: Làm nổi bật sự thích ứng của khung lý thuyết đối với vấn đề nghiên cứu và cách nó kết hợp các lý thuyết với ứng dụng thực tế.

4. Approach (Cách tiếp cận)

Cách tiếp cận là phương pháp hoặc chiến lược tổng thể mà bạn sử dụng để thực hiện nghiên cứu. Approach tập trung vào việc nghiên cứu như thế nào và thể hiện quan điểm, phương pháp luận của nhà nghiên cứu. Nó phản ánh methodological stance_phương pháp luận của bạn (qualitative, quantitative, or mixed methods) và philosophical perspective_quan điểm triết học (ví dụ: positivist, constructivist).

Ví dụ: Qualitative approach, Quantitative approach, Mixed-methods approach: cho phép các nhà nghiên cứu xem xét hiện tượng qua các góc nhìn khác nhau, tùy thuộc vào câu hỏi nghiên cứu.

Lưu ý: Liên kết cách tiếp cận của bạn với epistemological stancenhận thức luận và giải thích cụ thể, rõ ràng cách nó phù hợp với khung lý thuyết, mô hình, và lý thuyết bạn chọn.

Một vài lưu ý khi sử dụng các thuật ngữ

1. Giải thích rõ ràng

Nêu rõ lý do bạn chọn một lý thuyết, mô hình, khung lý thuyết hoặc cách tiếp cận cụ thể và giải thích vai trò của nó trong việc hỗ trợ các mục tiêu nghiên cứu.

2. Sử dụng nhất quán

Mỗi thuật ngữ có mục đích riêng—đảm bảo sử dụng đúng và nhất quán. Ví dụ, một mô hình không thể thay thế cho một khung lý thuyết, và ngược lại.

3. Đọc bài báo gốc

Luôn tham khảo các công trình gốc của tác giả hoặc nhà nghiên cứu đã phát triển lý thuyết hoặc mô hình bạn sử dụng. Hiểu rõ thuật ngữ và ý định của họ sẽ làm tăng tính chính xác khi áp dụng trong nghiên cứu của bạn.

4. Sự liên kết trong thiết kế nghiên cứu

Đảm bảo rằng lý thuyết, mô hình, khung lý thuyết và cách tiếp cận bạn chọn liên kết chặt chẽ với nhau để tạo ra sự tiến triển hợp lý và sự mạch lạc trong nghiên cứu của bạn.

Những điểm quan trọng cần nhớ

• Lý thuyết có thể phát triển thành mô hình khi được áp dụng trong các bối cảnh cụ thể.

• Khung lý thuyết thường kết hợp nhiều lý thuyết và mô hình để giải quyết các vấn đề nghiên cứu phức tạp. Khung lý thuyết cũng có thể chỉ là các khái niệm chính liên quan đến nghiên cứu của bạn (Conceptual framework)

• Lựa chọn lý thuyết, mô hình, hoặc khung lý thuyết phản ánh quan điểm nhận thức luận và bản thể luận của bạn.

• Sự liên kết là yếu tố then chốt:

Theory cung cấp lý do → Model cụ thể hóa các concepts → Framework cấu trúc câu hỏi nghiên cứu → Approach hướng dẫn phương pháp luận.

Nếu nghiên cứu là một chuyến đi, thì
• Theory là bản đồ gốc thế giới
• Model là lộ trình bạn chọn theo GPS
• Framework là chiếc vali bạn chuẩn bị
• Approach là cách bạn đi – đi bộ, đi máy bay, hay phi xe máy

Việc phân biệt và sử dụng chính xác Theory, Model, Framework, và Approach không chỉ giúp bạn tránh nhầm lẫn mà còn nâng cao tính chuyên nghiệp trong nghiên cứu. Điều này cũng là chìa khóa để tạo ra những bài nghiên cứu rõ ràng, thuyết phục.