3Cs Framewok để tìm và đọc các bài báo chất lượng
Giúp bạn tiết kiệm thời gian và đi đúng hướng.
Hồi mới làm nghiên cứu, mình có thói quen xem đi xem lại cùng một “bộ phim”. Mà bộ phim này không chiếu trên Netflix, cũng không có diễn viên nổi tiếng. Đó là bộ phim mình tự “diễn” về chủ đề tìm tài liệu - đọc bài báo cho một đề tài nào đó.
Cảnh đầu tiên: cứ thấy bài báo nào ai chia sẻ, tải về. Thấy tiêu đề hay, thấy tên tác giả quen, thấy bạn học đăng trên Facebook, tải về không do dự. Không cần biết bài đó có liên quan gì đến câu hỏi nghiên cứu của mình không. Đọc lướt qua abstract, không biết/nhớ kiểm tra nguồn, và không hề đánh giá độ tin cậy.
Cảnh tiếp theo: mỗi lần cần tìm một tài liệu cụ thể, mình lại đi tải tiếp. Và rồi mình nhận ra mình đang lặp lại chính mình: tải bài lung tung, không hệ thống, không có mục tiêu, và không có sắp xếp để tìm lại đọc một cách hiệu quả.
Kết quả là gì? Là một folder tên “Reading papers” chứa cả trăm bài báo, nhưng phần lớn mình ít khi đọc tới. Có những bài mình còn không nhớ đã tải về khi nào, thậm chí không rõ nó đang nằm ở đâu.
Bạn có đang xem đi xem lại “bộ phim” này giống như mình không?
Nếu có, thì bài viết này là dành cho bạn.
Đọc bài báo khoa học không phải đọc cho nhiều, mà là đọc cho đúng.
Và cái “đúng” ấy – sau nhiều năm trải nghiệm, được hướng dẫn và hướng dẫn người khác, mình gói gọn trong 3 chữ C:
3Cs Framework để tìm tài liệu và đọc báo đúng
CURATION – CREDIBILITY – CLARITY
CHỌN LỌC – CHẤT LƯỢNG – CHIẾN LƯỢC
1. CURATION: CHỌN LỌC tải và đọc bài có chủ đích và hệ thống
Thời gian của bạn có hạn. Mỗi giờ bạn dành cho việc tải quá nhiều tài liệu hoặc đọc một bài không liên quan trực tiếp đến câu hỏi nghiên cứu hoặc chủ đề mình đang khám phá là một giờ bạn đánh mất khả năng hoàn thành nghiên cứu đúng hạn. Đọc càng nhiều bài báo không liên quan, khả năng viết bài báo chất lượng càng giảm do hiệu ứng quá tải thông tin cũng như ảnh hưởng tiêu cực về mặt tinh thần. Do đó,
Sử dụng từ khóa cụ thể, càng chi tiết càng tốt, bao gồm cả CHỦ ĐỀ NGHIÊN CỨU + ĐỐI TƯỢNG + BỐI CẢNH (VD: acculturative stress among international students in Canada thay vì chỉ acculturative stress). Cách này áp dụng cho hầu hết các nguồn tìm kiếm, nhưng khi bạn tìm kiếm để làm systematic literature review thì sẽ khác do phải hiểu cách vận hành của từng database và cách họ áp dụng tìm theo từ khóa.
Kết quả có thể sẽ có những bài không phải ở ngữ cảnh Canada, nhưng các bài hiển thị sẽ có chủ đề chính là “acculturative stress” hoặc “international students”.
Đọc title và abstract trước khi tải: nếu abstract không khớp với mối quan tâm nghiên cứu của bạn, đừng tải về. Nếu bạn “cảm thấy” có liên quan, trước khi tải bài, hãy tự hỏi:
“Bài này trả lời được câu hỏi nào của mình?”
“Bài này giúp đóng góp thông tin vào phần nào trong bài nghiên cứu của mình?”
2. CREDIBILITY: Đánh giá CHẤT LƯỢNG, độ tin cậy của nguồn và bài báo
Một sai lầm phổ biến khác là: tải bài từ bất kỳ đâu miễn là có nội dung mình quan tâm. Nhưng không phải bài báo nào cũng được đánh giá ngang nhau về độ tin cậy và ảnh hưởng khoa học. Kinh nghiệm của mình là thà đọc 5 bài nhưng chất lượng từ các tạp chí uy tín và nền tảng chuyên ngành mình sẽ học được nhiều hơn rất nhiều so với đọc 10 20 bài mà bài nào cũng na ná nhau hoặc không có quá nhiều thông tin hữu ích để bạn đưa vào bài của mình.
Một số tiêu chí nhận biết bài báo chất lượng:
Bài được xuất bản trên các tạp chí có peer-review (bình duyệt học thuật).
Tạp chí nằm trong danh mục Scopus, Web of Science, hoặc các tạp chí của hiệp hội chuyên ngành (VD: TESOL Quarterly, Journal of International Students, Studies in Higher Education...).
Bài có citation cao (nếu là bài cũ) hoặc được nhắc đến trong các nghiên cứu gần đây.
Ngôn ngữ và cách trình bày một bài báo chuẩn mực, đầy đủ, rõ ràng, có hệ thống.
3. CLARITY: Đọc có CHIẾN LƯỢC và mục tiêu rõ ràng, không đọc lan man
Bạn đã chọn được bài đúng và chất lượng. Nhưng nếu không có chiến lược đọc, bạn vẫn dễ bị "lạc lối". Chiến lược đọc ở đây nghĩa là: bạn cần biết mình muốn gì từ bài báo đó. Phần này mình có viết kĩ ở một bài khác rồi. Mình sẽ để link ở comment nhé.
Một số gợi ý giúp bạn đọc có chiến lược:
Trước khi đọc, hãy xác định: bạn muốn trích dẫn gì từ bài này? Lý thuyết? Phương pháp? Kết quả?
Trong quá trình đọc, hãy gạch chân, đánh dấu, ghi chú các thông tin hữu ích.
Việc đọc xong sau đó tổng kết và hệ thống lại các notes là cả một quá trình. Rất nhiều bạn nhắn với mình gặp rất nhiều khó khăn trong bước này. Ngày xưa mình in bài ra đọc và highlight. Sau đó, mình tập dần việc đọc từ trên máy tính và note trên máy. Nhưng cả hai cách này đều không giúp mình hệ thống và phân tích các notes hiệu quả. Bây giờ mình luôn đọc và note trên MAXQDA. Cái này sẽ cần một bài viết hoặc workshop khác nhé.
Sau khi đọc xong, hãy viết lại 3 dòng: “Tôi học được gì từ bài này – Tôi sẽ dùng phần nào – Câu hỏi mới nào nảy ra từ bài này?”
Nếu bạn không đọc trên Zotero, MAXQDA, hay dùng phần mềm nào để notes, mình sẽ gửi bạn một file Excel với template các thông tin cần ghi chú trong khi đọc. Lúc bắt đầu Ph.D mình đã note và phân tích trên Excel, cũng rất ok, chỉ hơi mất thời gian một chút.
Comment dưới post này nếu bạn muốn nhận file Excel và thử sức nha.
Một số nguồn nơi bạn có thể tìm tài liệu
1. Google Scholar: Dễ tiếp cận nhưng cần biết cách chọn lọc
Google Scholar là công cụ tìm kiếm học thuật phổ biến và dễ sử dụng nhất hiện nay. Chỉ cần gõ từ khóa vào ô tìm kiếm, bạn có thể tiếp cận hàng triệu bài báo, sách, luận văn, và tài liệu học thuật khác. Tuy nhiên, chính vì "tìm gì cũng ra", nên Google Scholar đòi hỏi bạn phải biết cách chọn lọc bài báo thật cẩn thận. Không phải tất cả bài được liệt kê đều có giá trị học thuật cao, có bài là bản thảo chưa bình duyệt, có bài xuất bản trên tạp chí không uy tín, thậm chí có bài là luận văn sinh viên. Hãy áp dụng 2 chữ Cs đầu tiên ở trên khi tìm kiếm và tải bài nhé. Cụ thể, kiểm tra xem bài bạn định đọc có xuất phát từ một tạp chí học thuật có bình duyệt (peer-reviewed) hay không, có được trích dẫn bởi các nghiên cứu khác không, có trả lời được các câu hỏi/ thông tin bạn đang tìm kiếm hay không.
2. Cơ sở dữ liệu học thuật (Scopus, Web of Science, ProQuest, JSTOR, ERIC...): Nơi tập trung tinh hoa học thuật
Đây là những nguồn chứa các bài báo từ tạp chí học thuật hàng đầu, được bình duyệt nghiêm ngặt và có chỉ số trích dẫn rõ ràng. Nếu bạn đang học hoặc làm việc tại một trường đại học, có thể bạn đã có quyền truy cập miễn phí vào các cơ sở dữ liệu này qua thư viện trường.
Ưu điểm lớn nhất là bạn có thể lọc theo từ khóa, lĩnh vực, năm xuất bản, loại tài liệu, và cả tạp chí – giúp bạn dễ dàng tìm ra những bài báo thực sự liên quan và chất lượng. Tuy nhiên, giao diện của các cơ sở dữ liệu này đôi khi hơi "khô khan" và yêu cầu người dùng cần quen với thuật ngữ chuyên ngành cũng như cách database đó hoạt động (ví dụ, cách nhập từ khóa, các từ đồng nghĩa, cách điền AND OR, etc.) để tìm kiếm hiệu quả.
Một ưu điểm lớn nữa của database là bạn có thể click chọn và tải nhiều bài báo bạn đã “lọc” cùng một lúc. Không phải mất công tải từng bài. Sau đó, import file tải về vô Zotero hoặc MAXQDA để đọc. Database còn cho bạn tải references để bạn làm danh mục tài liệu tham khảo cho các bài này luôn.
Một lưu ý quan trọng: hãy đọc kỹ abstract và thông tin xuất bản để tránh tải nhầm các bài conference paper hoặc commentaries không phù hợp với mục tiêu nghiên cứu của bạn.
3. ResearchGate và Academia.edu: Mạng xã hội học thuật nhưng không phải “bài nào cũng nên đọc”
Đây là hai nền tảng mạng xã hội học thuật, nơi các nhà nghiên cứu đăng tải và chia sẻ công trình của mình. Điểm mạnh của chúng là bạn có thể kết nối trực tiếp với tác giả, yêu cầu bản sao bài báo nếu không có quyền truy cập chính thức, và theo dõi các cập nhật nghiên cứu mới nhất trong lĩnh vực của mình. Tuy nhiên, không phải bài nào được đăng lên cũng là bài đã được bình duyệt. Nhiều bài là bản nháp, bản conference paper chưa qua đánh giá, hoặc là preprint. Do đó, khi dùng những nền tảng này, bạn nên kiểm tra kỹ nguồn gốc bài báo: nó đã được đăng trên tạp chí nào? Tạp chí đó có thuộc danh mục uy tín (như Scopus hoặc Web of Science) hay không? Và thông tin bài báo có rõ ràng, đầy đủ không?
Mình thấy academia.edu có một ưu điểm là nó xếp theo thứ tự bài báo mới xuất bản nên khá hữu ích nếu bạn cần tìm các bài mới nhất theo chuyên ngành của mình.
4. Truy cập trực tiếp từ các tạp chí chuyên ngành: Cách tiếp cận sâu và chính xác
Nếu bạn đã xác định được một vài tạp chí hàng đầu trong lĩnh vực của mình (ví dụ: TESOL Quarterly, Journal of International Students, Higher Education, Studies in Second Language Acquisition…), hãy truy cập trực tiếp vào website của tạp chí đó hoặc đăng kí theo dõi (subscribe) để theo dõi và cập nhật các bài mới nhất. Đây là cách để bạn đọc những nghiên cứu mới ra, đúng chuyên ngành, và có độ tin cậy cao. Nhược điểm duy nhất là: không phải tạp chí nào cũng mở truy cập tự do (open access), nên bạn có thể cần thông qua thư viện hoặc yêu cầu tác giả chia sẻ bài. Ngoài ra, bạn nên đọc phần “Aims and Scope” của từng tạp chí để đảm bảo bài viết bạn đọc phù hợp với định hướng nội dung của tạp chí. Từ đó đánh giá mức độ liên quan đến nghiên cứu của bạn.
5. DOAJ (Directory of Open Access Journals): Nguồn bài báo mở chất lượng cao
DOAJ là một nền tảng tập hợp các bài báo học thuật miễn phí truy cập từ những tạp chí học thuật có bình duyệt và tuân thủ nguyên tắc xuất bản minh bạch. Đây là lựa chọn lý tưởng cho những bạn không có quyền truy cập vào các cơ sở dữ liệu học thuật trả phí. Tuy nhiên, cũng giống như các nền tảng mở khác, bạn cần kiểm tra chất lượng tạp chí (nên ưu tiên các tạp chí có danh tiếng và chỉ số trích dẫn), cũng như đảm bảo bài viết phù hợp với mục tiêu nghiên cứu. Một số tạp chí trong DOAJ vẫn còn mới và chưa có chỉ số trích dẫn cao, nhưng không vì thế mà không giá trị, nếu bạn biết cách đánh giá nội dung một cách học thuật.
6. CORE và OpenAIRE: Nguồn dữ liệu nghiên cứu mở từ các đại học
Hai nền tảng truy cập mở thu thập các bài báo học thuật, luận văn, và công trình nghiên cứu từ hàng nghìn trường đại học trên thế giới. Chúng rất hữu ích khi bạn muốn tìm các tài liệu nghiên cứu liên quan đến đề tài hẹp, đặc biệt là luận văn tiến sĩ hoặc thạc sĩ chưa xuất bản chính thức. Tuy nhiên, bạn nên lưu ý rằng chất lượng bài viết trong các kho lưu trữ này không đồng đều, và không phải tất cả đều đã qua bình duyệt. Do đó cần đánh giá cẩn thận nội dung, phương pháp, và độ tin cậy của bài viết trước khi sử dụng.
7. Thư viện số của trường đại học hoặc thư viện quốc gia: Nguồn đáng tin cậy tại địa phương
Nếu bạn đang theo học tại một trường đại học, hãy tận dụng tối đa thư viện số của trường: nơi cung cấp quyền truy cập đến rất nhiều cơ sở dữ liệu quốc tế như SpringerLink, Wiley, Taylor & Francis, Oxford Academic... Ngoài ra, nhiều thư viện quốc gia như Vietnam National University Library cũng mở rộng quyền truy cập cho người dân hoặc du học sinh qua tài khoản cá nhân. Đây là nơi bạn có thể tìm thấy những bài báo chất lượng cao mà không phải trả phí: chỉ cần biết cách đăng nhập và tìm kiếm.
Ngoài ra, còn một số nguồn không chính thống như trang libgen.is để tải sách và sci-hub.ren/is…(trang này hay thay đổi link vì nó là kiểu tải bài “lậu” theo kiểu Việt Nam mình hay nói).
Nhưng điều quan trọng nhất là dù bạn sử dụng nguồn nào để tìm bài báo, luôn nhớ: không phải bài báo nào cũng đáng để đọc hoặc trích dẫn. Hãy đặt ra các tiêu chí rõ ràng:
Bài báo này có liên quan đến câu hỏi nghiên cứu của tôi không?
Tác giả có uy tín không? Phương pháp có vững chắc không?
Tạp chí xuất bản bài này có bình duyệt không? Có nằm trong danh mục uy tín như Scopus, SSCI, AHCI không?
Mục tiêu đọc của tôi là gì (tìm lý thuyết nền tảng, mô hình nghiên cứu, phương pháp, hay kết quả)?
Đọc bài báo khoa học không phải là hành trình thu thập thông tin một cách máy móc, mà là một quá trình lựa chọn có chiến lược và tư duy phản biện. Hãy là người đọc chủ động, biết chọn lọc, và chính điều đó sẽ nâng cao chất lượng công việc nghiên cứu của bạn.
Đặc biệt, nó là một quá trình khám phá, thử và chọn lựa, để biết cái nào là phù hợp với mình, với chuyên ngành của mình.
Bạn hãy dành thời gian khám phá các nền tảng này thử xem có phù hợp với mình hay không nhé. Chia sẻ trải nghiệm và góc nhìn của bạn với mình nhé.
Bonus: Vào trang scimagojr, nhập tên tạp chí để kiểm tra ranking nếu bạn không muốn đọc chi tiết từ từng tạp chí và không biết tạp chí đó có đáng tin cậy hay không.